„Wreszcie buchnęła nowa wieść – Ruscy są już pod lasem! Widziało ich wielu ludzi. To, co wcześniej opowiadano, stało się faktem! Od wschodu, na teren Polski wkroczyli żołnierze rosyjscy. Rano wkroczyli do wsi. (…) Wyglądali groźnie. Rozsypali się po wsi i czegoś lub kogoś szukali. Wchodzili na strychy, do piwnic, dźgali bagnetami strzechy stodół i strzechy domów. A my wszyscy kuliliśmy się ze strachu po kątach” – tak zapamiętał początek okupacji sowieckiej we wrześniu 1939 r. Ryszard Gaik, autor książki „Ufaj, że wrócę” (Wrocław 1992), z której pochodzi cytowany fragment.

Napaść Związku Sowieckiego na Polskę 17 września 1939 r. była dla polskiego społeczeństwa szokiem. Od kilkunastu dni kraj bronił się przed nawałą niemiecką. Wschodnich granic strzegły jedynie jednostki Korpusu Ochrony Pogranicza – nikt przecież nie spodziewał się agresji z tej strony. Tymczasem atak na Polskę także ze wschodu został zaplanowany 23 sierpnia 1939 r., kiedy to ministrowie spraw zagranicznych Niemiec i Związku Sowieckiego zawarli porozumienie o nieagresji, którego tajna część przewidywała wspólne uderzenie na Polskę (pakt Ribbentrop-Mołotow). Stalin wypełnił swoje zobowiązanie 17 września, rzucając na wschodnie województwa Rzeczpospolitej ponad 600 tys. żołnierzy Armii Czerwonej. Bez wypowiedzenia wojny: Sowieci ograniczyli się do wręczenia o godz. 3 w nocy ambasadorowi Polski w Moskwie Wacławowi Grzybowskiemu noty z informacją, że skoro państwo polskie przestało istnieć, Związek Sowiecki jest zobowiązany wziąć w obronę ludność białoruską i ukraińską (a taka stanowiła duży odsetek mieszkańców polskich województw wschodnich).

Wydarzenia z połowy września 1939 r. przesądziły niejako o losach kilkuset tysięcy obywateli polskich, którzy w latach 1940–1941 zostali deportowani na Syberię i do Kazachstanu. Dlatego też 17 września obchodzimy Dzień Sybiraka, formalnie ustanowiony przez Sejm RP w 2013 r. Wcześniej przez wiele lat Sybiracy obchodzili swoje święto nieoficjalnie.

A wydarzenia z września 1939 r. (podział ziem polskich między dwóch okupantów jako skutek agresji Niemiec i Związku Sowieckiego) określane są często jako „czwarty rozbiór Polski”.