Bartłomiej Garczyk
W latach 60. XVI w., podczas wojen polsko-moskiewskich, grupy Polaków broniących miast i fortec Smoleńszczyzny i Siewierszczyzny (m.in. Połocka i Witebska), zostały wzięte do niewoli. Jeńców wywożono w głąb państwa moskiewskiego i wcielano w skład załóg tamtejszych twierdz. Polscy jeńcy byli „przydatnymi i wyszkolonymi fortyfikatorami na wschodzie” i pełnili ważną dla władz carskich funkcję osadniczą i militarną na rozległych, niezagospodarowanych obszarach Rosji.
23 „drabów” połockich
Najstarszym pisemnym świadectwem bytności Polaków w Kazaniu i na Powołżu są tzw. księgi lustracyjne/rewizyjne (ros. писцовые книги), które zawierają informacje o tzw. własności pomiestnej (nadaniach ziemskich stanowiących ekonomiczne zabezpieczenie carskich urzędników), m.in. o osobach nowo osiedlonych. Księga z lat 1565–1568, wśród pierwszych mieszkańców stolicy Tatarii wymienia stu najemnych cudzoziemców: Niemców, Polaków i Litwinów. Wśród obcokrajowców zamieszkujących Kazań odrębną kategorię stanowili mieszkańcy Połocka (24 osoby), wśród których było 23 piechurów (drabów) połockich. Byli to wojskowi piechoty, puszkarze i strzelcy, wzięci do niewoli przez wojska rosyjskie po kapitulacji Połocka w 1563 r. W dalszej części dokumentu wymienione zostały osoby o polsko brzmiących imionach oraz miejsca, gdzie mieściły się domy wojskowych połockich. Byli wśród nich m.in.: Paweł Żerawski, Wojciech Łański, Marcin Zabłocki, Stanisław Griszyn, Mikołaj Opratka, Stanisław (brak nazwiska), Jan Nikołajew, Adam Matwiejew, Stanisław Janow oraz Filon Bielski (lub Bielskow), Stanisław Jan Mazur (? – w oryg. Mазуров) i Jan Nisław.
Kolejny z dokumentów, księga rewizyjna z 1646 r., nie nadmieniała już o obecności połockich wojskowych, jednak zawierała wzmiankę o czterech cudzoziemcach ze Smoleńska. Byli nimi: Jan Bobrowski, Nazar Bratoszewski, Adamko Greniewski i Aleksander Lenkowski. Dodatkowych informacji o najwcześniejszym osadnictwie polskim w Kazaniu i okolicach dostarcza praca znakomitego badacza kazańskiego Jewgienija Lipakowa. Znajdujemy w niej świadectwa o przesiedlonych „na życie”, wywodzących się z ziem polsko-litewskich, rodach szlacheckich: Bolińskich, Krasieńskich i Niewielskich. Około 1594 r. przybył do Kazania Marcin Boliński, który otrzymał pomiestie (41 dusz) we wsi Permiaki (powiat kazański), gdzie mieszkał razem z synem Józefem.
„Garstka jeńców polskich”
Znaczący wpływ na polskie osadnictwo nad Wołgą miała wojna polsko-moskiewska z lat 1654–1667, zakończona rozejmem w Andruszowie. Najstarszym i jak dotąd jedynym znanym polskim pisanym świadectwem obecności Polaków w Kazaniu są sporządzone przez nich lauda (uchwały) sejmikowe z 1655 i 1663 r. Jak zauważył Aleksander Kraushar (który jako pierwszy dokonał opracowania znalezionych przez siebie archiwaliów), „garstka jeńców polskich” zagnanych nad Wołgę utworzyła w Kazaniu stałą organizację i aby podtrzymać tradycję narodową uchwalała na sejmikach lauda. Pierwsza z uchwał była datowana na 20 września 1655 r. i została podpisana przez 60 osób, w przeważającej mierze obrońców Witebska. Drugi dokument, noszący datę 23 lipca 1663 r., został podpisany przez kolejnych wojskowych wziętych do niewoli zapewne z różnych pól bitewnych.
Przyjrzyjmy się bliżej pierwszemu z wymienionych dokumentów z 1655 r. Opisane w nim zostały okoliczności uwięzienia szlachty polskiej, która brała udział w obronie Witebska oblężonego przez wojska cara Aleksego:
A po tym nas samych […] na różne miejsca do ziemi moskiewskiej, obnażywszy ze wszystkiego […] jednych do Pskowa, do Wielkiego Nowogrodu, do Toropca, do Łuk; drugich do Jarosławia, do Kostromy i innych horodów rozesłano […]. A po tym Wołgą rzeką zesłani jesteśmy do Kazania [podkr. B. G.], gdzie dotychczas od niedziel dziesiątka mieszkamy, jedni z małżonkami i dziatkami naszemi, drudzy rozłączeni będąc z żonami i dziatkami, wyglądając cum lacrymis łaski i zmiłowania Bożego od JKMci i Rzeczypospolitej prędkiego z tego ciężkiego nieprzyjacielskiego więzienia oswobodzenia, póki jeszcze nie będziem jako inni więźniowie dalej jako do Astrachanu, do Sybiru, do Terek i na inne różne strony i dalekie horody Osudarskie zesłani i póki tu w Kazaniu, w gromadzie jednej jesteśmy, takowe czynim jednostajne, zgodziwszy się Laudum […].
(Kraushar, Sejmiki)
Obrońcy Smoleńska 1654
Odrębną kategorią ludności osiadłej na ziemi kazańskiej byli szlachcice – obrońcy Smoleńska, którzy po poddaniu miasta w październiku 1654 r., zgodnie z warunkami kapitulacji, mogli uzyskać wolność przyjmując służbę moskiewską. Ci, którzy zdecydowali się złożyć przysięgę na wierność carowi, zostali wysłani na „wieczne życie” do miast-twierdz w prowincji kazańskiej. Przesiedlenia te związane były z utworzeniem w latach 1652–1655 przez cara Aleksego Michajłowicza tzw. zakamskiej strefy umocnień (ros. Закамская засечная черта lub укрепленная закамская черта). Był to południowo-wschodni system umocnień (miasta-warownie, wały, zasieki etc.) okalający Kazań i Kraj Kazański, stanowiący zewnętrzną linię obrony ówczesnych kresów państwa moskiewskiego przed najazdami sąsiadujących plemion koczowniczych – Nogajców, Kałmyków i Baszkirów. To właśnie tam, nad Kamę, przymusowo przesiedlono żołnierzy smoleńskiego garnizonu. Nie sposób jednak dociec precyzyjnie, jaka była samoidentyfikacja etniczna wziętych jeńców. Trudno tym samym o jednoznaczny osąd, jednak nie będzie chyba błędne stwierdzenie, że wśród przesiedlonych przedstawicieli szlachty smoleńskiej byli zapewne i Polacy. Zagadnienie to znalazło odzwierciedlenie w historiografii carskiej. Wprost o przesiedlonych nad Wołgę Polakach wspominał historyk Iwan Golikow, który opisując prowincję kazańską doby Piotra I, wyliczał miasta nad Kamą, które były „zasiedlone jeńcami polskimi” (były to: Menzelińsk, Zaińsk, Stary Szeszmińska, Biljarsk i Tiińsk). Inny z rosyjskich uczonych Gieorgij Peretiatkowicz szacował, że do 1655 r. nad Kamę skierowano łącznie 1271 osób, w tym 464 przedstawicieli szlachty smoleńskiej*.
Szlachta polska była kierowana na obszary byłego Chanatu Kazańskiego także po Rozejmie Andruszowskim. Zgodnie z danymi spisu sporządzonego przez urzędnika carskiego Matfieja Sałowa, kierującego przesiedleniami na Zakamie, nadania ziemskie na lewym brzegu Wołgi w rejonie rzek Utka i Majna otrzymali szlachcice połoccy: rotmistrz Kazimierz Pogodzki wraz z synami: Maksymem i Janem; rotmistrz Siemion Buchałowski; Fiodor Michałowicz Pałczewski; Marcin Sieliński; Marcin Andrejewicz Kułąkowski; Andrzej Michajłowicz Zakrzewski; Stefan Zasiecki; Michał Michajłowicz Zasiecki; Adam Mościcki (? – w oryg.: Мостицкий) i inni.
15 tysięcy konfederatów
W XVIII w. pojawiła się kolejna fala zesłańcza związana z upadkiem Konfederacji Barskiej. Szacuje się, że łącznie do niewoli rosyjskiej dostało się blisko 15 tys. polskich żołnierzy, których na mocy ukazu carycy Katarzyny II z 1768 r. zsyłano w głąb Rosji i kierowano do garnizonów guberni kazańskiej, tobolskiej a także wcielano do korpusów syberyjskich i orenburskich. Wielu z zesłanych przybyło do Kazania. Kazański historyk Jakow Griszyn wskazuje, że pierwsza partia wysłanych nad Wołgę konfederatów liczyła 460 osób, a wraz z przybyciem kolejnych partii liczba konfederatów w mieście zwiększała się i osiągnęła blisko 2 tys. osób. Z kolei Władysław Konopczyński – przytacza za Aleksandrem Krausharem i Thesby de Belcourem liczbę 5445 konfederatów doprowadzonych do Kazania**. Klasycznym świadectwem pobytu konfederatów barskich w Kazaniu są awanturnicze losy legendarnego uciekiniera, autora poczytnych i wielokrotnie wydawanych Pamiętników – Maurycego Beniowskiego (1746–1786). Jego wspomnienia, choć niewątpliwie barwne, znacznie odbiegały od prawdy historycznej i były rodzajem swoistej autolegendy***. Potwierdzenie obecności Beniowskiego w Kazaniu znajdujemy u innego z konfederatów barskich – Karola Lubicz-Chojeckiego. Wzięty do niewoli pod Krakowem odbył w 1769 r. podróż więzienną przez Kazań na Sybir, skąd zbiegł do Polski i spisał swe wspomnienia. Chojecki zwrócił uwagę na interesujący fakt, że w Kazaniu przebywali Polacy, którzy trafili tam jako stronnicy Stanisława Leszczyńskiego.
„Zesłani z Europy winowajcy”
W guberni kazańskiej przebywali także wzięci do niewoli powstańcy kościuszkowscy. W grudniu 1795 r. znajdowało się ich tam 67, wśród nich 44 przedstawicieli szlachty i 11 mahometan. Do Kazania zesłano także marszałka nadwornego litewskiego Stanisława Sołtana. Jednym z uczestników insurekcji był wzięty do niewoli pod Maciejowicami brygadier kościuszkowski – gen. Józef Kopeć (1758–1827), który zesłany na Kamczatkę przejeżdżał przez Kazań dwukrotnie w 1795 i 1799 r. W relacji Kopcia znaleźć można potwierdzenie, iż wokół Kazania od dawnych lat zakładane były przez rząd kolonie zamieszkane przez „zesłanych z Europy winowajców”, a osadników rekrutowano do kompletowania pułków.
Kolejną grupą Polaków, którzy zapewne pojawili się w Kazaniu, byli uczestnicy wyprawy Napoleona na Moskwę. Rosyjski badacz Sergiej Homczenko w pracy poświęconej jeńcom armii napoleońskiej zauważył, że na obszary Powołża i Przedurala, a więc do guberni kazańskiej, saratowskiej, orenburskiej, astrachańskiej, niżnonowogrodzkiej, symbirskiej i penzeńskiej, przybywały kolejne partie jeńców wielonarodowej armii. Łącznie na zamieszkanie do wymienionych rejonów, w okresie od września 1812 do stycznia 1814 r. skierowano 11908 osób, w tym sześciu generałów i 1231 oficerów. Wśród wziętej do niewoli kadry oficerskiej było m.in.: 172 Francuzów i 48 Polaków, a także 24 Prusaków, 19 Włochów, ośmiu Portugalczyków oraz Westfalczycy, Saksończycy, Holendrzy i inni; wśród szeregowych żołnierzy z kolei dominowali Francuzi (3704 osób) i Polacy (1486 osób), a następnie Włosi (389 osób)****.
„Centrum filomackie” w Kazaniu
Ważnym czynnikiem mającym wpływ na pojawienie się Polaków w Kazaniu była likwidacja przez władze carskie tajnych organizacji spiskowych lat 20. i 30. XIX w. Konspiracja przedlistopadowa, jak i międzypowstaniowa owocowała zawiązaniem szeregu sprzysiężeń w kręgach młodzieży akademickiej. Jednym z ośrodków, gdzie powstawały, było Wilno. Szczególne znaczenie miało zawiązanie się w 1817 r. Towarzystwa Filomatów i Filaretów. Wykrycie organizacji w 1822 r., doprowadziło do wydalenia z uczelni i zesłania do różnych miast w głębi Rosji wielu przedstawicieli młodzieży wileńskiej. Dla pięciu z nich miejscem destynacji okazał się Kazań, do którego trafili filomaci: Józef Kowalewski i Teodor Łoziński oraz filareci: Jan Wiernikowski, Feliks Kułakowski i Hilary Łukaszewski. Idąc za sformułowaniem Zbigniewa Wójcika, Kazań obok Moskwy, Petersburga czy Orenburga był kolejnym swoistym „centrum filomackim”, w którym przymusowo osiadła większa grupa młodzieży wileńskiej.
Wielu informacji na temat bytowania w Kazaniu wileńskich przesiedleńców dostarcza zachowana korespondencja z pozostałymi rozproszonymi po Rosji kolegami-filomatami. W listach znajdujemy interesujące informacje o zajęciach wspomnianej piątki. Wynika z nich w większości, że początki pobytu z dala od stron rodzinnych były trudne, a samo zesłanie źle wpływało na kondycję psychiczną i duchową. Radość przynosiły jedynie listy otrzymywane od przyjaciół, które były „nieocenionym podarunkiem dla serc”. W liście do Tomasza Zana Kowalewski żalił się:
Śmiało ci powiedzieć mogę, że nasze tutejsze pożycie przepełnione jest cierpieniami i nudą. […] Latem nieznośne upały, zimą mrozy uprzykrzone, wiosną i jesienią błoto nieprzebyte, trzymają uwięzionego w domu […]. Kilka drzew w ogrodzie nie zwabia do przechadzki. Żadna piękność nie zachwyca […].
(Korespondencja Filomatów)
W następnych dziesięcioleciach przez Kazań przechodziły kolejne pokolenia spiskowców i konspiratorów. Dwukrotnie był nad Wołgą uczestnik spisku Szymona Konarskiego skazany na 20 lat katorgi do Nerczyńska – Justynian Ruciński (1810–1892). W 1843 r. aresztowani zostali i zesłani na katorgę przywódcy spisku warszawskiego (tzw. Związku Narodu Polskiego): Gerwazy Gzowski (1812–1888), Adam Gross (1819–1878) i Aleksander Karpiński (1819–1905). W archiwum kazańskim zachowała się dokumentacja zawierająca wymianę listów pomiędzy gubernatorem warszawskim a gubernatorami moskiewskim i kazańskim o wykryciu w Warszawie tajnej organizacji. Z treści materiałów wynika, że władze wysyłają jej przywódców do Kazania a następnie do Permu. Sześć miesięcy 1850 r. spędził w Kazaniu Walerian Staniszewski (1822–1906), aresztowany i skazany na wcielenie do korpusu orenburskiego za udział w tzw. spisku aptekarskim zawiązanym w Szkole Farmaceutycznej w Warszawie w 1848 r. W trakcie pobytu Staniszewski miał możliwość zaznajomienia się z przedstawicielami Polonii kazańskiej. Opisał m.in. swe wrażenia ze spotkania z ówczesnym polskim kapelanem katolickim ks. Ostianem Galimskim oraz profesorami Kleotyldem Tchórzewskim i Antonim Stanisławskim, a także znanym kazańskim lekarzem Ludwikiem Grossem.
Dr Bartłomiej Garczyk – historyk w Zakładzie Studiów Wschodnich na Wydziale Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zainteresowania naukowe: historia Rosji i ZSRS, Polacy w Rosji.
Tytuł i śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst jest skróconą wersją artykułu Bartłomieja Garczyka pt.: Jeńcy, więźniowie, zesłańcy – początki polskiej diaspory w Kazaniu (XVI-XIX w), w: Syberia i Polska, miejsca wspólne w literaturze i historii, red. M. Dąbrowska, P. Głuszkowski, M. Wyrwa, M. Zwolski, Białystok 2024, s. 12-28.
Przypisy:
* Zgodnie z wyliczeniami Rozy Bukanowej, w 1655 r. w miastach linii zakamskiej rozmieszczonych było 100 Kozaków, 269 strzelców, 300 chłopów, 464 przedstawicieli smoleńskiej szlachty oraz 29 jeńców i innych;
** Francuski pułkownik, uczestnik konfederacji barskiej, Francois Auguste Thesby de Belcour, przebywał w Kazaniu dwukrotnie w 1770 i 1773 r. Sporządził on rejestr zawierający listę 5445 nazwisk konfederatów zesłanych do Kazania;
*** Próby konfrontacji wspomnień Beniowskiego ze źródłami archiwalnymi podjął się Janusz Roszko, by – jak to ujął – „spod politury kłamstw jego pamiętników wydobyć na jaw prawdę”;
**** Z kolei Zygmunt Librowicz podał liczbę 900 Polaków żołnierzy napoleońskich, w tym wielu trębaczy wojskowych. Ilu dokładnie trafiło do Kazania i guberni kazańskiej nie sposób odtworzyć. Problem polskich jeńców w Rosji w 1812 r. jest mało obecny w literaturze polskiej.
Bibliografia:
Nacionalnyj Archiv Respubliki Tatarstan [NART], f. 1, op. 2, d. 441;
Beniowski M., Pamiętnik tyczący się wyprawy do Madagaskaru w roku 1772, 1797, w Warszawie, w drukarni Tomasza Lebrun, sukcessora śp. Piotra Dufour;
Borowczyk J., Zesłane pokolenie. Filomaci w Rosji (1824–1870), Poznań 2014;
Dziennik Józefa Kopcia brygadiera wojsk polskich, oprac. A. Kuczyński i Z. Wójcik, Warszawa–Wrocław 1995;
Kaczyńska E., Syberia: największe więzienie świata, Warszawa 1991;
Kijas A., System pomiestny w Państwie Moskiewskim w XV – pierwszej połowie XVI wieku. Historiografia i problematyka, Poznań 1984;
Konopczyński W., Konfederacja barska, Warszawa 1991, t. 2;
Korespondencja Filomatów. Wybór, oprac. Z. Sudolski, Wrocław 1999;
Kraushar A., Sejmiki polskie w Kazaniu 1655–1663, Lwów 1893;
Librowicz Z., Polacy w Syberji, Kraków 1884;
Lubicz-Chojecki K., Pamięć dzieł polskich. Podróż i niepomyślny sukces Polaków, oprac. A. Kuczyński, Z. J. Wójcik, Bagno-Warszawa-Wrocław 1997;
Maciesza A., Dzieje kolonji polskiej w Tomsku. Referat wygłoszony na Zjeździe b. wychowanków szkół tomskich w Warszawie 20 maja 1934 r., Poznań 1934;
Mościcki H., Polacy w niewoli rosyjskiej w r. 1812, w: idem, Pod znakiem orła i pogoni. Szkice historyczne, Lwów–Warszawa 1923;
Nowak A., Zsyłka w kontekście imperialnej polityki Rosji, w: Zesłańcy postyczniowi w Imperium Rosyjskim. Studia dedykowane Profesor Wiktorii Śliwowskiej, red. E. Niebelski, Lublin-Warszawa 2008;
Nowiński F., Kazań w oczach zesłańców polskich, w: idem, Syberia w życiu Polaków od XVII do początków XX wieku, Gdańsk 2016;
Peszke S., Mój pobyt w niewoli rosyjskiej w r. 1812, Warszawa 1913;
Roszko J., Awanturnik nieśmiertelny, Katowice 1989;
Ruciński J., Konarszczyk: 1838–1878. Pamiętniki zesłania na Sybir, Lwów 1895;
Skrzypek M., Francuski konfederat barski i syberyjski zesłaniec: Thesby de Belcour, w: F. A. Thesby de Belcour, Dziennik francuskiego oficera w służbie Konfederacji barskiej i syberyjskiego zesłańca, Warszawa 2016;
Staniszewski W., Pamiętniki więźnia stanu i zesłańca, Warszawa 1994;
Szyndler B., Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994;
Śliwowska W., Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Słownik biograficzny, Warszawa 1998;
Wieliczko M., Jeniectwo wojenne Polaków w Rosji w latach 1503–1918. Określanie problemu, Lublin 1998;
Wójcik Z., Ignacy Domeyko: Litwa, Francja, Chile, Warszawa–Wrocław 1995;
Wójcik Z., Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, Warszawa 1968;
Wójcik Z., Traktat Andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959;
Амерханова Э. И., Служилый город Казань во второй половине XVII века, Казань 1998, [dysertacja doktorska];
Буканова Р. Г., Закамская черта XVII века, Уфа 1999;
Глушковский П., О. М. Ковалевский в переписке и воспоминаниях Филоматов, w: Polonia в Казани и в Волго-Уралье в XIX–XX вв. Сборник научных статей и сообщений, Казань 2011;
Голиков И. И., Деяния Петра Великого, мудрого преобразователя России, собранные из достоверных источников и расположенные по годам, Москва 1840, t. 13;
Гришин Я. Я., Казань и казанский край…;
Чечулин Д., Города Московского государства в XVI в., СПб 1889;
Зорин Н., Уездные города казанского Поволжья. Опыт историко-этнографического изучения планировки, Казань 1989;
Копия с даточных книг Казанского уезда Матфея Салова 1696 года на поместные земли казанским иноземцом, ORRK, Ed. Chr. 3995;
Липаков Е. В., Дворянство Казанского Края в конце XVI – первой половине XVII вв. Формирование, состав, служба, Казань 1989, [dysertacja doktorska];
Липаков Е. В., Дворянство Казанского Края в конце XVI – первой половине XVII вв. Формирование, состав, служба. Приложение: Биографический словарь казанского дворянства конца XVI – первой половины XVII вв., Казань 1989, [dysertacja doktorska];
Макарова Г. В., Новые материалы о пребывании участников движения Т. Костюшко в России, „Славяноведение” 1994, nr 3;
Материалы по истории Татарской АССР. Писцовые книги города Казани 1565–68 гг. и 1646 г., w: Материалы по истории народов СССР, выпуск 2, Ленинград 1932;
Перетяткович Г. И., Поволжье в XVII и начале XVIII века (oчерки из истории колонизации края), Oдессa 1882;
Хомченко С. Н., Военнопленные армии Наполеона в Поволжье и Приуралье в 1812–1814 гг., Самара 2007 (dysertacja doktorska).