Zesłańcze losy w komendanckim zeszycie spisane

Daniel Boćkowski

Dwa zwykłe szkolne zeszyty zawierające kilkanaście stron tabel i zestawień statystycznych, okazały się bezcennym źródłem wiedzy o zasadach funkcjonowania małych osad specjalnych, do których w 1940 i 1941 r. trafili deportowani przez Sowietów. O tym unikalnym znalezisku pisze dla portalu „Świat Sybiru” znakomity znawca tematyki deportacji prof. Daniel Boćkowski.

Opisując losy deportowanych w głąb ZSRR obywateli II RP, zasadniczo mamy do czynienia bądź ze wspomnieniami spisanymi przez zesłańców, bądź z wydobytymi staraniem polskich i rosyjskich badaczy dokumentami wytworzonymi przez władze cywilne, w głównej mierze partyjne (różnego szczebla) oraz radzieckie służby specjalne, przede wszystkim NKWD. W pierwszym przypadku są to opisy zastanej rzeczywistości przechowywane w pamięci bezpośrednich świadków, w drugiej – w większości – różnego rodzaju dane statystyczne gromadzone na różnym szczeblu struktur NKWD. Czasem trafiamy na raporty, w których konkretne wydarzenia i ludzi przywołuje się po to, by usprawiedliwić się z niewykonania określonego gdzieś wyżej planu. Jest wysoce prawdopodobne, że w przepastnych archiwach rosyjskich służb specjalnych znajdują się źródła wytworzone przez przedstawicieli najniższego szczebla aparatu władzy, na podstawie których postawały znane nam raporty, sprawozdania oraz wykazy statystyczne. Jednak źródła te nie były dostępne dla badaczy nawet w okresie rosyjskiej „odwilży” lat 90. XX w. Wszystko to powoduje, że próby opisywania historii na poziomie osady specjalnej, obozu, a nawet konkretnego rejonu, były i nadal są bardzo utrudnione. Ogromny problem sprawia też weryfikacja danych statystycznych zawartych w raportach NKWD (brak danych, na podstawie których zostały sporządzone), subiektywizm autorów pojedynczych relacji opisujących zesłańczą rzeczywistość w konkretnym miejscu, ich nieznajomość realiów działania podstawowych systemów administracji osad specjalnych.

Wszystkie te problemy sprawiają, że każdy dokument, oficjalny list, relacja lub inny materiał wytworzony na najniższym poziomie sowieckiego systemu władzy jest dla badaczy niezwykle cennym źródłem porównawczym, pozwalającym na krytyczną ocenę wiarygodności źródeł i opracowań wyższego szczebla. Bardzo rzadko bowiem taki roboczy materiał jest świadomie fałszowany, choć i tego nie można całkowicie wykluczyć. Wszelkie zapiski, tabele, adnotacje dają nam wgląd w sowiecką sprawozdawczość, a pośrednio – także w realia życia deportowanych.

Komendancki zeszyt

Wiele lat temu, dzięki uprzejmości Jacka Mateckiego, który podróżował na tereny istniejących w latach 40. XX w. osad specjalnych NKWD, otrzymałem skan kilkunastu kart zeszytu prowadzonego przez komendanta jednej z osad usytuowanych w obwodzie archangielskim.  Do dziś nie wiadomo, w jaki sposób znajdujące się w nim zestawienia statystyczne dotyczące podległych komendantowi zesłańców przetrwały poza oficjalnymi zespołami archiwalnymi NKWD. Bardzo możliwe, że z chwilą odejścia z pełnionej funkcji ów człowiek zachował dla siebie szkolny zeszyt z tabelami, które najprawdopodobniej były danymi wyjściowymi do raportów sporządzanych dla wyższych instancji. Co ciekawe, osoba ta nie była etatowym funkcjonariuszem NKWD lecz nauczycielem, który został oddelegowany przez miejscową administrację do nadzwyczajnych zadań. Nie jest wykluczone, że człowiek ten miał także wsparcie ze strony lokalnych struktur NKWD.

Z czym zatem mamy do czynienia w tym konkretnym przypadku? Są to połączone ze sobą dwa zwykłe szkolne zeszyty zawierające kilkanaście stron tabel i zestawień statystycznych. Dokumentacja zawarta w pierwszym „zeszycie” dotyczy specprzesiedleńców-osadników oraz specprzesiedleńców-uchodźców deportowanych w 1940 r. do nieistniejącego już dziś rejonu solwyczegockiego w obwodzie archangielskim. Rejon ten, w wyniku zmian administracyjnych, został połączony z rejonem kotłaskim. Drugi „zeszyt” jest zatytułowany i dotyczy „Przybyłych i wybyłych specprzesiedleńców i trudprzesiedleńcow za rok 1942” [„Тетрадь по учету прибывших и выбывших с\п и т\перес за 1942 год”]. Jest to pierwszy znany mi przypadek statystyki prowadzonej na poziomie zwykłej komendantury „na gorąco”, w sposób ciągły, w trakcie kolejnych miesięcy pracy. Znając dokumenty wyższego szczebla wytwarzane przez rejonowe i obwodowe struktury NKWD, możemy zobaczyć sposób ich wytwarzania oraz potwierdzić, że zawarte tam dane statystyczne, dotyczące np. stanu obuwia i ubrań, rzeczywiście były oparte na wykazach „z dołu”.

Z zachowanych w zeszycie kart wynika, że osoba opracowująca te statystyki kierowała specposiołkiem nr 23, w którym znajdować się mieli specprzesiedleńcy-uchodźcy deportowani do rejonu solwyczegockiego. Z innej tabeli wynika zaś, że miała ona nadzorować specprzesiedleńców-uchodźców w specposiołku Siemirieckim, który pojawia się w danych NKWD, ale jako posiołek Siemiriecznyj. Nazwę swoją zawdzięcza on rzece, nad którą najprawdopodobniej go założono – Siemirieckaja. Statystyczne dane osobowe zawarte w zeszytach pokrywają się z raportami NKWD ZSRR z 1 kwietnia 1940 r. „O przyjęciu i rozmieszczeniu osadników” oraz z liczbą osadzonych według stanu na 1 stycznia 1940 r. z innego ze zbiorczych dokumentów wytworzonych w tamtym okresie. Potwierdza to autentyczność dokumentu oraz wskazuje, że informacje te mogły posłużyć NWKD obwodu archangielskiego do raportowania wyżej.

Zesłańcy w osadzie specjalnej 23

Obwód archangielski był jednym z głównych miejsc osiedlania obywateli II RP deportowanych 10 lutego i 13 kwietnia 1940 r. W ramach deportacji lutowej, zgodnie z raportem NKWD ZSRR z 1 kwietnia 1940 r. „O przyjęciu i rozmieszczeniu osadników”, do obwodu trafiło 41 497 specprzesiedleńców-osadników. Dostarczono ich w 31 transportach. Ostatni z nich (nr 4045) przyjechał 4 marca 1940 r. W raporcie OTP* GUŁAG NKWD ZSRR z 6 sierpnia 1940 r. odnotowano 41 354 specprzesiedleńców znajdujących się w osadach specjalnych. Były to informacje, jak wynika m.in. z zestawień statystycznych zawartych w zeszycie, spływające już z komendantur poszczególnych posiołków. Z kolei w ramach deportacji czerwcowej, zgodnie z raportem NKWD z 6 sierpnia 1940 r., w osadach specjalnych rozmieszczono 14 154 osoby. W sumie, według stanu na 1 sierpnia 1940 r., w obwodzie znajdowało się 55 508 osób.

W istniejącym wówczas rejonie solwyczegockim znalazło się 3 769 osadników i 625 bieżeńców (uchodźców). Tak przynajmniej wynika z opublikowanego przez Ośrodek Karta wykazu Deportowani w obwodzie archangielskim (tom XIV, cz. 1). Zesłańcy pochodzili w większości z Lwowa i obwodu lwowskiego, a także obwodów tarnopolskiego, rówieńskiego i wołyńskiego. Rozmieszczeni zostali w specposiołkach: Siemiriecznyj (605 osadników), którego to dotyczy nasz artykuł, Tiesowaja (633 osadników i 98 bieżeńców), Charitonowo (702 osadników i 58 bieżeńców), Kopytowo (1 319 osadników), Zapadnyj (192 osadników i 148 bieżeńców) oraz Fiediakowo (318 osadników i 321 bieżeńców). Po dotarciu na miejsce, deportowanych przenoszono także z jednych miejsc osadzenia do innych. Potwierdzają to także dane statystyczne zawarte we wspomnianym zeszycie.

Zesłańcza statystyka

Powróćmy jednak do naszego źródła. Pierwszy zapis o specprzesiedleńcach-osadnikach powstał zapewne w chwili przekazywania ich na stan lokalnej komendantury. Przybycie deportowanych do „specposiołka nr 23” nastąpiło najpóźniej 28 lutego 1940 r. W zeszycie wpisano wówczas przyjęcie 618 osób (123 rodzin). Dalej w tabeli mamy informacje o tym, że urodziło się 9 osób, dwie osoby przybyły w ramach łączenia rodzin z innych rejonów oraz jedna z aresztu lub więzienia (из заключения). W sumie w osadzie znajdować się miały 123 rodziny liczące 630 osób. W dalszej części zestawienia znalazły się informacje, że w ramach rotacji osadę specjalną opuściło 5 rodzin liczących w sumie 43 osoby. Zarejestrowano także 37 zgonów, 3 osoby wysłano poza osadę w ramach łączenia rodzin, 9 dzieci skierowano do domu dziecka zaś 3 osoby aresztowano. Kiedy podsumujemy te dane wyjdzie nam, że pod koniec marca 1940 r., czyli w momencie składania pierwszych oficjalnych raportów, które stały się podstawą zbiorczych zestawień NKWD, i które są znane polskim badaczom, w osadzie specjalnej nr 23 w rejonie solwyczegockim obwodu archangielskiego znajdowało się 118 rodzin liczących w sumie 587 osób.

W zeszycie nie znajdziemy jednak jasnego określenia do jakiej osady formalnie przynależy specposiołek nr 23. W jaki sposób udało się zatem ustalić, że chodzi tu o osadę Simiriecznaja? Przeprowadźmy wspólnie małe dochodzenie. Na podstawie znanych nam i dostępnych zestawień ilości zesłańców w osadach specjalnych można stwierdzić, że najbliższe podanej liczbie są osady: Tiesowaja i Charitonowo. Nie pasują jednak informacje o innych osadach odnotowywanych w późniejszych zestawieniach w samym zeszycie. Zostaje zatem wymieniana w raportach NKWD Simiriecznaja.  Punktem wspólnym są informacje o liczbie osób według stanu na 1 stycznia 1941 r. W obu przypadkach (raport NKWD i tabela komendantury) mamy 122 rodziny liczące w sumie 605 osób. Nie mamy jednak żadnych źródeł pokazujących nam ruch w osadzie od kwietnia do grudnia 1940 r. Nie wiemy, w jakich okolicznościach przybyło nam co najmniej 18 osób, nie mamy także żadnych informacji o skali zgonów, aresztowań, czy dalszych wyjazdów.

Tabele, z których w większości składa się komendancki zeszyt, prowadzone są ręcznie. Widać poprawki, skreślenia i inne zamiany. Mamy tam między innymi informacje o ilości rodzin, ilości osób, ilości mężczyzn, kobiet i „podrostków”. Zestawienia dzieci uczących się i nie uczących, dodatkowo z podziałem na formę nauki. Zestawienie dzieci nie objętych jeszcze obowiązkiem szkolnym. W kolejnych kolumnach znalazły się dane statystyczne dotyczące osób pracujących – mężczyzn, kobiet i dzieci, znajdziemy też informacje o miejscach i formie pracy, o ilości tzw. trudodni (dni roboczych), o zarobkach, o wydanych narzędziach (piły, topory), ubraniach roboczych, a nawet o butach. Mamy też dokładne opisy, w jakich warunkach mieszkają osadnicy, po ile rodzin przypada na pokój, jak wygląda wsparcie materiałowe (w zeszycie wpisywano wydawane zesłańcom narzędzia, obuwie, ubrania robocze). Doprowadzona niemal do perfekcji buchalteria życia codziennego zesłańców; najdrobniejsze aspekty ich istnienia ujęte w kolumnach z podziałem na poszczególne miesiące.

Dane wprowadzane są stopniowo, co miesiąc. Zasadniczo nie ma w tabelach podanych dat rocznych. Tylko na jednej z kart o stanie osobowym specprzesiedleńców-osadników zaznaczono dokładną datę dzienną – 28 lutego 1940 r. O tym, że kolejna karta może obejmować dane za rok 1941 świadczy fakt rejestrowania zmian osobowych od stycznia do września. Poniżej jej skrócona wersja.

Miesiąc	Było rodzin	Było osób	Urodzenia	W sumie przybyło osóba	Odesłano do innych miejsc	Aresztowano	Zmarło	Amnestia – zwolniono osób	W sumie ubyło osób	Zostało rodzin	Zostało osób	W domu dziecka
styczeń	122	605	–	1	2	1	2	–	5	121	601	–
luty	121	601	–	–	1	–	4	–	5	118	596	4
marzec	118	596	–	–	–	–	3	–	3	118	593	9
kwiecień	118	593	–	2	–	–	8	–	8	118	587	9
maj	118	587	2	2	–	–	7	–	7	118	582	9
czerwiec	118	582	1	1	–	–	11	–	11	118	572	9
lipiec	118	572	–	–	–	–	5	–	5	118	567	2
sierpień	118	567	1	3	–	1	2	–	3	118	566	11
wrzesień	118	566	–	1	–	–	1	489	490	13	77	11

^a W tabeli nie wyróżniłem ruchu wewnętrznego przybyło/ubyło

Na kolejnej karcie, która opisana została jako spis „członków grupy do walki z próbami ucieczki”, znalazło się kolejne zestawienie stanu osobowego specosady Simieriecznyj – 568 osób, z czego 11 dzieci w domu dziecka oraz 3 w szpitalu. Pokrywa się to z tabelą. Obok autor dopisał kolejne dane, tym razem według stanu z 12 sierpnia 1941 r. W osadzie jest 118 rodzin (557 osób). Najprawdopodobniej podsumowanie to wykonano w związku z opublikowanymi w sowieckiej prasie informacjami o umowie pomiędzy Polską a ZSRR i ogłoszonej przez władze amnestii. Jedna z ostatnich kart „pierwszego zeszytu” zawiera informacje o liczbie osób zwolnionych na mocy decyzji Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Na zarejestrowanych 118 rodzin (556 osób), zwolniono 105 rodzin, w tym 220 osób do 16. roku życia oraz 280 osób powyżej 16. roku życia (w sumie 500). W specosadzie z nieznanych nam powodów pozostało 19 rodzin liczących 66 osób. Nie zgadza się to jednak z podaną wcześniej liczbą zarejestrowanych. Na terenie osady musiało przebywać co najmniej 5 rodzin liczących 10 osób, które nie podlegały amnestii z tytułu formy zesłania.

***

Czym jest zatem komendancki zeszyt specosady Simieriecznyj? Na pewno bezcennym źródłem wiedzy o zasadach funkcjonowania małych osad specjalnych, do których trafili zesłańcy z deportacji lutowej i czerwcowej. Pokazuje nam, jak dokładna była tamtejsza buchalteria. Jak wiele danych gromadzono na potrzeby sprawozdawczości NKWD, której część została na przełomie XX i XXI w. wydobyta z archiwów Federacji Rosyjskiej. Daje nam wgląd w zesłańczą codzienność. Pozwala też poznać na jakiej podstawie powstawały zbiorcze raporty NKWD, a tym samym określić ich wiarygodność jako źródeł, co zawsze było przedmiotem wielu kontrowersji.

Dzięki tym kilkunastu kartom wiemy, że 28 lutego 1940 r. do specosady Simiriecznyj w obwodzie solwyczegockim trafiło 618 specprzesiedleńców-osadników deportowanych z obwodu wołyńskiego, lwowskiego i tarnopolskiego. Kiedy ogłoszono amnestię, na terenie osady znajdowało się 118 rodzin liczących 566 osób, z czego – według oficjalnych danych – zwolniono 500 osób. Wśród tych 566 osób było 145 mężczyzn, 152 kobiety i 269 dzieci (137 dzieci w wieku 8–14 lat, 47 dzieci w wieku 3–8 oraz 18 dzieci w wieku do 3 lat). W 1941 r. zmarły 43 osoby (co daje nam 7,4%), urodziło się 3 dzieci. Nie mamy danych za rok 1940. Wiadomo jedynie, że w momencie rozpoczęcia ewidencji odnotowano 9 urodzin i 37 zgonów. Oznacza to, że do amnestii zmarło nie mniej niż 80 osób, zaś na świat przyszło 12 dzieci.

*OTP – Otdieł Trudowych Posielenij czyli Oddział Osiedli Pracy

Daniel Boćkowski – profesor Uniwersytetu w Białymstoku

Bibliografia:

Boćkowski D., Czas nadziei. Obywatele Rzeczpospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi placówek polskich w latach 1940–1943, Warszawa 1999;

Ciesielski S., Hryciuk G., Srebrakowski A., Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny światowej, Wydanie drugie – zmienione i rozszerzone, Prace Historyczne Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego, t. XII, Wrocław 1994;

Deportacje obywateli polskich z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w 1940 roku, wybór nauk. i oprac. nauk. W. Christoforow, Z. Gajowniczek, B. Gronek i in., Warszawa-Moskwa 2003;

Deportowani w obwodzie archangielskim, Indeks Represjonowanych, tom XIV, cz. 1 Warszawa 2003, cz. 2 Warszawa 2004, cz. 3, Warszawa 2004, cz. 4, Warszawa 2006, cz. 5, Warszawa 2006, cz. 6, Warszawa 2007, cz. 7, Warszawa 2007;

Dieportacyi narodow SSSR (1930-je–1950-je gody), Matieriały k sierii „Narody i kultury”, Wypusk XII, Dokumientalnyje istoczniki Centralnogo gosudarstwiennogo archiwa oktiabr’skoj riewolucyi, wysszych organow gosudarstwiennoj własti i organow gosudarstwiennogo uprawlenija (CGAOR) SSSR, Czast’ 1–2, Moskwa 1992;

Spiecpieriesielency w zapadnoj Sibiri 1939–1945, red. W. P. Daniłow, C. A. Krasilnikow, Nowosybirsk 1996;

Stalinskije dieportacii 1928–1953. Rossija XX wiek. Dokumienty, red. I. Ł. Pobol, P. M. Polan, Moskwa 2005;

Wydarzenia i losy ludzkie. „Zachodnia Białoruś” 17 IX 1939–22 VI 1941. Tom 1: Rok 1939. Źródła do historii Polski XX wieku ze zbiorów Narodowego Archiwum Republiki Białoruś, Warszawa 1998; Tom 2: Deportacje Polaków z północno-wschodnich ziem II Rzeczypospolitej 1940–1941, Warszawa 2001.